Dossier Parmentiersland
De wijk Parmentiersland (gebouwd ca. 1995-1998) wordt door veel Zeistenaren, ten onrechte, nog steeds als ‘nieuwbouw’ beschouwd. In werkelijkheid is deze wijk van de laatste kwart-eeuw een unieke plek waar een buitengewoon rijke, soms schokkende, maar altijd boeiende geschiedenis van 2500 jaar onder het maaiveld ligt. Dus hoe nieuwbouw is nieuwbouw? 😉
I. De eerste bewoners: al sinds circa 500 v. Chr.
De geschiedenis van Parmentiersland begint in de Late IJzertijd. Toen in 1995 de eerste plannen voor woningbouw werden gemaakt in het weiland tegenover het Christelijk Sanatorium, legde archeologisch onderzoek de resten bloot van een drieschepig woonstalhuis. Dit huis met gebogen zijwanden en dubbel geplaatste wandstijlen bood onderdak aan een boerengezin én hun vee. De contouren van deze 2500 jaar oude woning en een mogelijke graanopslag (een spieker) zijn door archeologen direct onder het zuidelijke deel van de huidige wijk geplot .
II. Van schrik tot straatnaam: Het Galgeveld (18e Eeuw)
In 1640 verkrijgt Anthonie Carel Parmentier, heer van Heeswijk en ambachtsheer van de nabijgelegen heerlijkheid Colenbergh of Koelenberg ‘eeuwigdurende’ erfpacht van huys ende boomgaerd bij het kerchof van Vrouklooster. Dit gebied wordt vervolgens Parmentiersland genoemd.
De rustige straatnamen herinneren aan de duistere justitiële geschiedenis van de omgeving.
Het gebied van het Zeyster Zand, vlak bij de wijk, was de locatie van de toongalg van het Provinciale Hof van Utrecht. Hier werden de lijken van geëxecuteerden tentoongesteld ’tot ze vergaan waren, anderen ten Afschrik en Exempel’. Tot de tentoongestelden behoorden onder meer de oproerkraaier Marrigje Willems (‘Lange Marie’) in 1748 en Gerrit Claasse Boij in 1723. De namen Galgeveld en Zeyster Zand zijn daarmee een duidelijke hommage aan deze historisch beladen plekken. Overigens lijkt de betreffende galg meer achter Ma Retraite gesitueerd te zijn geweest bleek uit later onderzoek.
Terug naar Parmentier en zijn bos. In voorgaande eeuwen zijn de bossen door de toenmalige eigenaren verdeeld in vakken. Het bosgebied, in eigendom van Parmentier, wordt Parmentiersvak. Dit bos is, door vererving en verkoop, nog diverse keren van eigenaar gewisseld. De laatste, J.P. van den Brink, verkoopt de ruim 61 hectare bos in 1901 aan ‘De Vereniging tot christelijke verzorging van zenuwlijders in Nederland’, beter bekend onder de naam zoals we het nu kennen: ‘het Sanatorium’.
III. De oorlogsjaren (1940-1945)
Het gebied van Parmentiersland was tijdens de oorlog nog grotendeels open terrein. De bouwplannen uit 1939 kwamen door het oorlogsgeweld tot stilstand, maar de grond was allerminst rustig.
Herinneringen van oud-buurtbewoners uit de Dichterswijk geven een uniek beeld van die tijd:
- De schaarste leidde tot illegale houtkap in de bosjes, wat slechts werd opgelost door de landgoedeigenaresse die ‘een gulden per boom’ vroeg.
- In het midden van de wijk lag een kleine, ronde plas waar de kinderen leerden schaatsen. De oude kastanjebomen die hier nu nog staan, zijn originele getuigen uit die tijd.
- In juni 1944 vloog een brandend, aangeschoten Lancaster laag over onze wijk en crashte in de tuin van Huize Oirschot, waar nu het TNO-gebouw staat. Nabestaanden bezochten dit in 2025. Het verslag kwam in het AD en de wijk zamelde exemplaren in om naar Canada te sturen.
- In het voorjaar van 1945 vond er aan de rand van de wijk een geallieerde aanval plaats op een opslag van V1-raketten. Hier het hele verhaal waarbij de tuinman van het Sanatorium, Toxopeus omkwam.
- Na de bevrijding verbleven de Canadese bevrijders kortstondig in tentenkampen langs de Oude Arnhemseweg, op het voorterrein van het Sanatorium en deels op het terrein van de wijk. Elke avond gingen zij naar de voortuin van Ma Retraite om het reveille te blazen bij het strijken van de vlag wat grote getalen omwonenden trok.
IV. De wijk wordt geboren: Parmentiersland (1994-1998)
De ontwikkeling van Parmentiersland is het resultaat van een politiek-landschappelijke afweging. Het gebied, oorspronkelijk een open weiland van circa 3,5 hectare tegenover het Christelijk Sanatorium, stond vanaf het midden van de jaren ’80 zwaar onder druk door de Zeister groei en daarmee woningbouwbehoefte.
De gemeente Zeist drong vanaf 1986 aan op de verkoop van de grond. De druk nam toe nadat het aangrenzende Sanatoriumbos in 1987 de status van ‘Gemeentelijke monumentale structuur’ kreeg. Om dit bos te sparen, werd de cruciale beslissing genomen: Parmentiersland was de aangewezen plek.
In 1991 werd het weiland aan de Gemeente verkocht, waarmee het bos behouden bleef. De definitieve ontwikkeling startte met politieke discussie in 1994, waarna de bouw snel volgde. Het terrein, vaak het ‘Sanatoriumweiland’ genoemd, is 4,6 hectare groot. De bouw van de wijk Parmentiersland startte eind 1995. Ondanks de transformatie werden de rij prachtige kastanjebomen en het historische niveauverschil van de grond (ontstaan door ontgronding ten behoeve van landbouw) geïntegreerd in het stedenbouwkundig ontwerp. Het gespaarde Sanatoriumbos achter het Sanatorium werd in 1996 officieel opengesteld voor publiek.
Het politieke proces en de plannen
- In circa 1994 stemde de commissie stadsontwikkeling in met het plan. D66 stemde tegen, omdat zij 100% sociale huurwoningen eisten. Wethouder Theo Ruijs (bekend van de Figi dynastie) uitte later zijn trots op de gerealiseerde wijk.
- De gemeente tekende de overeenkomst met Van Wijnen Projectontwikkeling Oost B.V. (uit Arnhem) op donderdag 15 juni.
- De wijk kreeg de naam Parmentiersland op basis van historische gronden en telde uiteindelijk 151 woningen. De woningen werden gebouwd volgens het principe van ‘gemengd bouwen’ (een derde huur, de rest koop) in vier prijscategorieën, met prijzen tot circa ƒ 498.000,- voor de ‘poortwoningen’.
- De bouw begon in het voorjaar van 1995. Ondanks een verwachte oplevering eind 1996, werd het koopcontract voor sommige woningen pas in november 1995 getekend, waarna de oplevering lang duurde (bijvoorbeeld juli 1997).
De bouw en de bouwers
- De bouw, uitgevoerd door Van Wijnen (uit Arnhem), leidde tot oprichting van een kopersvereniging wegens klachten. Kopers klaagden over geschrapte ramen, hoge prijzen voor meerwerk (zoals een balkondeur), en ‘summiere’ standaardafwerking (witte waterslangen, gedateerd tegelwerk). De communicatie met de bouwer liet te wensen over.
- De kopersvereniging ging uiteindelijk over in BewonersBelangenDichterbij BBD (toen nog B.O.G.D.)
- De wijk werd in twee jaar tijd gerealiseerd. Het wijkfeest ter ere van de voltooiing vond plaats op zaterdag 4 oktober (vermoedelijk 1997) op en rond het centrale plein op het Galgeveld.
De nomenclatuur: Een les in lokale Zeister geschiedenis
De straten zijn bewust gekozen om de lokale geschiedenis te eren:
- Parmentiersland & Parmentiersvak: Vernoemd naar Anthonie Carel Parmentier (1640).
- Galgeveld en Zeyster Zand: Verwijzing naar de historische gerechtsplaatsen.
- Schapendrift: Herinnert aan het pad waarlangs schapen naar de heidevelden werden gedreven.
- Koepellaan: Genoemd naar de weg die leidde naar de (thee)koepel in het nabijgelegen bos.
- Laan van Eikenstein: Verwijst naar de buitenplaats Eikenstein, die vanaf 1907 dienst deed als Rijksopvoedingsgesticht (tuchtschool) voor meisjes.
V. Parmentiersland anno nu
Parmentiersland is vandaag de dag een wijk waar het ‘nieuwbouw’ wel wat vanaf is.
- Sociale integratie: De mix van koop en huur leidde tot wat de buurt ervaart als ‘omgekeerde integratie’. Woningstichting De Seyster Veste bouwde tien sociale huurwoningen voor bewoners van de H.C. Rümke-groep (verbonden aan het psychiatrisch sanatorium), waardoor cliënten met ondersteuning zelfstandig in de wijk wonen.
- Het pleintje: Het centrale plein op het Galgeveld werd na de voltooiing van de wijk omgevormd van een stenen plein tot een ordelijk plantsoen. Dit leidde tot protest van de jongere jeugd die hun speelruimte verloor.
- Groene buffer: De wijk wordt gekenmerkt door haar groene opzet en de bijzondere strook bos langs de Laan van Eikensteijn.
- Recente verbouw en klimaat: Tussen 2020 en 2021 werd de aan de wijk grenzende Oude Arnhemseweg Noord heringericht tot een duidelijke 30 km-zone. De aanleg van wadi’s (waterinfiltratievoorzieningen), mede in samenwerking met de Universiteit Utrecht, toont de inzet voor moderne klimaatadaptatie. We waren een van de vijf wijken in Nederland in onderzoek!
- Actualiteit: Op Nieuwjaarsdag 2020 werd de wijk opgeschrikt door het opmerkelijke incident met een explosief aan het Zeyster Zand. Twee Utrechters werden opgepakt.
- Verbouwingen: Als je de luchtfoto van een deel van de wijk bekijkt (uit circa 2003) zie je hoeveel er verbouwd is in de afgelopen 25 jaar.
- Projecten: Om ons heen gonst het van de projecten. Is het niet VSO De Meerklank met alle ‘busjes’-problematiek, danwel Essenstein, Zeister Enk en Eikenstein die achter ons gebouwd worden of de druk op het Sanatoriumbos. Meest recent is het uitzicht op de zusterflat waar een 2e naast komt.
- Aziatische hoornaars: In november 2023 werden we opgeschrikt door een nest Aziatische Hoornaars. Deze werden vakkundig verwijderd.
Parmentiersland is daarmee een unieke plek waar 2500 jaar geschiedenis, van de Late IJzertijd tot de meest recente inspanningen op het gebied van duurzaamheid letterlijk en figuurlijk samenkomen in de straten en onder de grond.
Links
- Archeologisch verslag uit 1996. Blader naar pagina 12, hoewel het vanaf 8 al leuk is.
- Beschrijving wijk op Stichting Behoud Sanatoriumbos
- Verhaal over de galgen en Zeyster Zand
- Verhaal over de galgen door Zeister historicus P. Rhoen.